Leczenie dietetyczne – inaczej dietoterapia – powinno stanowić składową część terapii każdego rodzaju cukrzycy, bez względu na rodzaj stosowanej farmakoterapii. Leczenie insuliną lub doustnymi lekami hipoglikemizującymi nie zwalnia osoby chorej z konieczności przestrzegania odpowiedniej diety. Szczegółowe zalecenia żywnościowe dla diabetyków, w tym: zalecane i niewskazane produkty dla diabetyków, zalecane, dzienne porcje do spożycia, przykłady bilansowania posiłków znajdziecie tu.
Osoby z cukrzycą typu 1 powinny unikać spożywania węglowodanów łatwo przyswajalnych oraz przestrzegać ogólnych zasad prawidłowo bilansowanej diety. W każdym przypadku rodzaj diety oraz schemat leczenia insuliną powinny być ustalone indywidualnie. Insulinoterapia powinna być dostosowana do zwyczajów żywieniowych osoby z cukrzycą, składu spożywanych posiłków (uwzględniających zawartość węglowodanów, białek i tłuszczu) oraz jego trybu życia i aktywności fizycznej. Przy opracowaniu założeń diety należy traktować priorytetowo rozpoznawanie i szacowanie zawartości węglowodanów przyswajalnych w posiłku, np. w systemie wymienników węglowodanowych. [1]
Wymienniki węglowodanowe
Wymiennik węglowodanowy (w skrócie WW.) to norma żywieniowa, która powstała z myślą o osobach chorujących na cukrzycę. Wymienniki węglowodanowe są szczególnie przydatne osobom chorym na cukrzycę typu 1, w której układ odpornościowy niszczy komórki trzustki produkujące insulinę – hormon utrzymujący prawidłowy poziom cukru we krwi. Wymienniki węglowodanowe to norma żywieniowa, która będzie również istotna dla chorych na cukrzycę typu 2, jeśli jej leczenie wymaga przyjmowania insuliny. Podczas insulinoterapii konieczne jest zbilansowanie ilości spożywanych węglowodanów z przyjmowanymi dawkami insuliny.
Odpowiednio dobrane wymienniki węglowodanowe:
- ułatwiają kontrolę codziennej ilości spożytych węglowodanów
- zapobiegają wahaniom glikemii – minimalizują ryzyko wystąpienia hiperglikemii i hipoglikemii
- umożliwiają urozmaicenie diety,
- pomagają zachować prawidłową masę ciała.
Jeden wymiennik węglowodanowy (WW) odpowiada takiej ilości produktu spożywczego, która zawiera 10 g węglowodanów przyswajalnych, czyli wszystkich węglowodanów, które dostarczamy organizmowi wraz z pożywieniem, z wyjątkiem błonnika pokarmowego. [2]
Jak obliczyć wymienniki węglowodanowe?
Aby oszacować liczbę wymienników węglowodanowych w produkcie, należy znać jego gramaturę i wiedzieć, ile węglowodanów znajduje się w 100 g tego produktu. 1 wymiennik węglowodanowy (WW.) to 10 g węglowodanów przyswajalnych (bez błonnika)
A teraz trochę praktyki.
Przykład 1
Załóżmy, że chcemy poznać, ile wymienników węglowodanowych zawartych jest w porcji ciasta 30 g
1 WW.= 10 g węglowodanów przyswajalnych
100 g ciasta = 70 g węglowodanów
70:10 = 7 WW
100 g ciasta = 70 g węglowodanów
30 g ciasta = 21 węglowodanów
21 węglowodanów = 2,1 WW
W 30 g ciasta znajduje się 2,1 WW
Przykład 2
Załóżmy, że chcemy poznać, ile wymienników węglowodanowych zawartych jest w jabłku o wadze 150 g
100 g jabłka = 10.1 g węglowodanów
10,1:10 = 1,01 WW
150 g jabłka = 15.15 g węglowodanów
15,15:10 = 1,51 WW. * [3]
W jabłku o wadze 150 g znajduje się 1,51 WW
Wymienniki białkowo- tłuszczowe
Na wielkość glikemii poposiłkowej oraz wyrzut insuliny wpływają również białka i tłuszcze. Jest to spowodowane m.in. opóźnionym opróżnianiem żołądka oraz udziałem w glukoneogenezie. Aby umożliwić uwzględnianie białek i tłuszczów w posiłkach, stworzono koncepcję wymienników białkowo-tłuszczowych (WBT), które – podobnie jak wymienniki węglowodanowe – brane są pod uwagę przy obliczaniu dawki insuliny doposiłkowej. [4] Umiejętność liczenia wymienników białkowo-tłuszczowych dotyczy głównie osób korzystających z pompy insulinowej, które na każdy spożyty wymiennik muszą przez pompę podać tzw. bolus przedłużony.
Wymiennik białkowo tłuszczowy (WBT) to wartość 100 kcal pochodzących z białka oraz tłuszczu w danym posiłku.
Jak obliczyć wymienniki białkowo- tłuszczowe?
W praktyce jest to nieco trudniejsze niż obliczanie wymienników węglowodanowych. Jeśli weźmiemy pod uwagę posiłek niezawierający węglowodanów np. mięso bez panierki, ryby, wędliny – obliczenia będą proste. Wystarczy wiedzieć, ile w danej porcji np. mięsa jest kalorii. Przykładowo, kawałek karkówki o wadze 150 g ma 401 kcal. Liczbę kalorii należy podzielić przez 100, aby otrzymać liczbę wymienników białkowo – tłuszczowych (401:100 = 4 WBT). Jeśli jednak spożywamy produkty złożone (a to zdarza się często) powinno się obliczyć, ile kalorii przypada na białka i tłuszcze i dopiero na tej podstawie obliczyć WBT. Produkty białkowo-tłuszczowe bez dodatku węglowodanów to np. mięso, sery, wędliny. Produkty białkowo-tłuszczowe mieszane to np. ciasta, naleśniki z nadzieniem, pierogi itd. Wiele osób posługuje się informacjami podanymi na opakowaniach produktów spożywczych, gdzie można znaleźć szczegółowe dane dotyczące kalorii, węglowodanów, białek i tłuszczu. Aby obliczyć WBT potrzebujemy następujących informacji:
1 g białka = 4 kcal
1 g tłuszczu = 9 kcal
Przykład 1
Załóżmy, że chcemy poznać, ile wymienników białkowo- tłuszczowych zawartych jest 100 g schabu.
100 g schabu= 14 g tłuszczu i 24 g białka
14 g tłuszczu x 9 kcal= 126 kcal
24 g białka x 4 kcal =96 kcal
126 kcal +96 kcal = 222 kcal
222 kcal: 100 → 2,2 WBT
W 100 g schabu znajduje się 2,2 WBT
Przykład 2
Załóżmy, że chcemy poznać, ile wymienników białkowo- tłuszczowych zawartych jest w porcji śledzia w oleju.
100 g śledzia w oleju= zawiera 16 g białka i 27 g tłuszczu
16 g białka x 4 kcal = 64 kcal
27 g tłuszczu x 9 kcal = 243 kcal
64 kcal + 243 kcal = 309 kcal
309 kcal: 100 = 3 WBT [5]
W 100 g śledzia w oleju znajdują się 3 WBT
Jak dobrać dawkę insuliny?
Dawkę insuliny, jaką należy podać do posiłku, oblicza się na podstawie:
- liczby wymienników węglowodanowych przypadających na dany posiłek
- liczby wymienników białkowo-tłuszczowych przypadających na dany posiłek
- przelicznika określającego dawkę insuliny, jaką należy poddać na 1 WW, aby utrzymać glikemię w normie
- przelicznika określającego dawkę insuliny, jaką należy podać na 1 WBT, aby utrzymać glikemię w normie
Przelicznik, czyli dawka insuliny przypadająca na 1 WW oraz dawka insuliny przypadająca na 1 WBT są ustalane indywidualnie. U każdego chorego wchłanianie węglowodanów z przewodu pokarmowego oraz insuliny z tkanki podskórnej może przebiegać nieco inaczej. Dlatego na podstawie obserwacji glikemii lekarz decyduje, czy u jednej osoby 1 jednostka insuliny będzie obniżać o 30, 40, czy 50 mg %. Podobnie różna dawka insuliny może być użyta u poszczególnych osób do uzyskania prawidłowych glikemii po spożyciu 1 Wymiennika Węglowodanowego (WW.), dlatego też lekarz zaleca stosowanie różnych przeliczników do poszczególnych posiłków. Należy pamiętać, że zapotrzebowanie na insulinę rano jest największe. W związku z tym przed śniadaniem stosujemy najczęściej wyższe przeliczniki niż przed innymi posiłkami, np.: 1,5-2,5 j/1 WW., tylko w okresie remisji 0,5-1j/1 WW. Przed obiadem (0,5-1j/1WW), ale w przypadku nawyku jedzenia posiłku obiadowego w późniejszych porach (np. godz. 16-17) trzeba czasami stosować wyższe przeliczniki np.: 1,5-2j/1 WW., podobnie jak przed kolacją.
Każdy produkt spożywczy różni się zawartością białek, tłuszczów i węglowodanów. Spożywając różne produkty o różnym składzie, dostarczamy organizmowi inne ilości cukrów i składników odżywczych. Organizm zdrowego człowieka potrafi dobrać to nich właściwą porcję insuliny. W przypadku chorych na cukrzycę typy I konieczne jest podanie odpowiedniej dawki insuliny uzależnionej od liczby spożytych węglowodanów. Właśnie dlatego osoby chore powinny posługiwać się wymiennikami węglowodanowymi i białkowo-tłuszczowymi.
Autor: Natalia Lipska-Kapłunow – edukator w cukrzycy
Źródło:
[1] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2022 Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego s.62 https://ptdiab.pl/images/docs/zalecenia/CTiD-1-2022-pl.pdf dostęp z dn. 30.08.2022
[2] https://www.poradnikzdrowie.pl/zdrowie/cukrzyca/wymienniki-weglowodanowe-tabela-pomoze-ulozyc-diete-aa-UYK4-F45W-iU33.html dostęp z dn. 30.08.2022
[3] E. Wrona, Mazowiecki Szpital Wojewódzki im. Św. Jana Pawła II Sp. z o.o. w Siedlcach Cukrzyca typu I-Poradnik dla rodzica https://szpital.siedlce.pl/tiny_files/dietetyka/7.pdf dostęp z dn. 30.08.2022
[4] K. Jabłońska, L. Majkowska, Klinika Diabetologii i Chorób wewnętrznych, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie. Optymalizacja doboru do posiłkowej dawki insuliny u pacjentów z cukrzycą typu 1, s. 25 (Artykuł jest tłumaczeniem pracy: Jabłońska K., Majkowska L. Optimizing a prandial insulin dosing in patients with type 1 diabetes. Clin Diabet 2015; 4, 6: 243–250. DOI: 10.5603/DK.2015.0032.) https://journals.viamedica.pl/clinical_diabetology/article/download/44918/30988 (dostęp z dn. 30.08.2022)
[5] Zalecenia żywieniowe dla pacjentów onkologicznych Szpitale Pomorskie Sp. z o.o. Opracowanie: M. Grabda R. Kondziela https://www.szpitalepomorskie.eu/wp-content/uploads/2019/11/cukrzyca-i-rak1.pdf (dostęp z dn. 31.08.2022)
